Ustawą z dnia 5 sierpnia 2015 r., o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw, popularnie zwaną ustawą antylichwiarską, wprowadzono do ustawy o kredycie konsumenckim artykuły 36a-d które miały za zadanie przeciwdziałać naliczaniu przez kredytodawców i pożyczkodawców zbyt wysokich pozaodestkowych kosztów kredytu naruszających interesy konsumenta i dobre obyczaje.
Czym są pozaodsetkowe koszty kredytu?
Na wstępie należy rozważyć, czym w ogóle są pozaodsetkowe koszty kredytu. Jak wskazuje definicja ustawowa, są to koszty kredytu nieobejmujące odsetek i zaliczają się do nich wszystkie koszty, które konsument ponosi w związku z zawarciem umowy o kredyt konsumencki, a nie obejmują odsetek. Zaliczają się do tej kategorii więc m.in. wszelkie opłaty, prowizje, marże, opłaty administracyjne oraz koszty zabezpieczeń. Ze względu na wprowadzone instytucją odsetek maksymalnych, ograniczającą możliwość naliczania przez kredytodawców odsetek do wysokości ustawowego limitu, pozaodsetkowe koszty kredytu w istocie stanowią dziś główny dochód banków i instytucji pożyczkowych.
Ochrona konsumenta
Należy również wskazać, że ochrona wynikająca z regulacji o kredycie konsumenckim, a także o niedozwolonych postanowieniach umownych w rozumieniu art. 3851 odnosi się tylko w stosunku do konsumenta. Konsumentem jest, stosownie do definicji zawartej w art. 221 k.c. osoba fizyczna dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Od 1 stycznia 2021 r., przepisy o abuzywności postanowień umownych stosuje się również do osoby fizycznej zawierającej umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla niej charakteru zawodowego.
Maksymalne pozaodsetkowe koszty kredytu
Ustawodawca, wychodząc naprzeciw tym praktykom, w istocie zmierzającym do obchodzenia regulacji o odsetkach maksymalnych, wprowadził w ustawie o kredycie konsumenckim artykuły 36 a-d, w których dokonano limitowania wysokości dopuszczalnych pozaodsetkowych kosztów kredytu. Limit ten kształtowany jest indywidulanie w stosunku do każdej umowy i jest zależny od takich czynników jak całkowita kwota kredytu udostępniona kredytobiorcy, okresu kredytowania oraz liczba dni w roku, według następującego wzoru:
MPKK ≤ (K × 25%) + (K × n/R × 30%)
w którym poszczególne symbole oznaczają:
- MPKK –maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu,
- K –całkowitą kwotę kredytu,
- n –okres spłaty wyrażony w dniach,
- R – liczbę dni w roku.
Sankcją niedochowania przez kredytodawcę regulacji o wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu jest limitowanie ich do granic ustawowych. Ponadto, stosownie do art. 45 ustawy o kredycie konsumenckim, w razie naruszenia przez kredytodawcę powyższej regulacji kredytodawca po złożeniu pisemnego oświadczenia woli kredytobiorcy, może skorzystać z sankcji kredytu darmowego. W tej sytuacji zwraca kredyt w wysokości tej, którą faktycznie pożyczył, bez odsetek i innych kosztów kredytu należnych kredytodawcy w terminie i w sposób ustalony w umowie.
Maksymalne pozaodsetkowe koszty kredytu a klauzule abuzywne
Z czasem stosowania nowych przepisów o wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu pojawił się problem relacji art. 36 a-c ustawy o kredycie konsumenckim do art. 3851 kodeksu cywilnego stanowiącego o niedozwolonych postanowieniach umownych, a więc o klauzulach abuzywnych. Ten niezwykle ważny dla ochrony konsumenta w polskim systemie prawnym przepis, stanowi że postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to jednak postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Zwłaszcza wyłączenie głównych świadczeń stron z zakresu obowiązywania powyższego przepisu stało się jednym z podstawowych argumentów pożyczkodawców, stojących na stanowisku, iż pozaodsetkowe koszty kredytu essentialia negoti umowy pożyczki, nie ma więc możliwości wyłączenia ich obowiązywania z umowy zawartej z konsumentem. Dodatkowo kredytodawcy, zwłaszcza w przypadku mikropożyczek zaczęli stosować wydłużone terminy spłaty, co powodowało pozorną zgodność nałożonych na kredytobiorców opłat za zawarcie kredytu ze wzorem z art. 36a u.k.k.
Problem ten zaowocował bogatym dorobkiem orzeczniczym judykatury. W szczególności intersującym zagadnieniem jest problem możliwości badania przez sądy abuzywności kosztów kredytu konsumenckiego w sytuacji, gdy nie przekraczają one wysokości ustalonej przez ustawodawcę wynikającej z regulacji art. 36c. Rozważań tych nie należy prowadzić w oderwaniu od brzmienia art. 58 § 1 i § 2, które stanowią, iż czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, podobnie jak nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Ustawa o kredycie konsumenckim nie wyłącza kontroli abuzywności lub zgodności z zasadami współżycia społecznego postanowień umownych
I tak należy wskazać, że słuszne wydaje się stanowisko, iż pozorne nieprzekroczenie wprowadzanego limitu pozaodsetkowych kosztów kredytu nie oznacza, że sąd orzekający nie jest uprawniony do oceny postanowień umownych pod kątem ich abuzywności. Wskazać tu można, chociażby na stanowisko zajęte przez Sąd Okręgowy w Łodzi z dnia 19 lipca 2019 r. sygn. akt III Ca 435/19, który stwierdził, iż celem ustawowego limitu kosztów kredytu nie jest wyłączenie kontroli abuzywności, lecz uniemożliwienie kredytodawcom stosowania kosztów przekraczających ten limit, chociażby postanowienia umowy przewidujące takie koszty nie stanowiły postanowień niedozwolonych. Sam fakt, że suma opłat nie przekracza ustawowego limitu, nie oznacza tym samym, że każda z opłat pobierana jest w sposób uzasadniony, a przewidujące ją postanowienie odzwierciedla przepisy ustawowe”.
Z jurydycznego punktu widzenia istotne jest też stwierdzenie, iż „Nie ma podstaw do przyjęcia, że unormowania art. 36a-36c ustawy z 2011 r. o kredycie konsumenckim mają charakter szczególny wobec art. 3851 k.c. oraz art. 58 k.c., wyłączając ich zastosowanie”. Mając na uwadze powyższy wyrok, nie ulega wątpliwości fakt, że przepisy o pozaodsetkowych kosztach kredytu nie mogą być interpretowanie literalnie z brzmieniem ustawy, wyłącznie pod kątem przekroczenia czy też nieprzekroczenia limitu ustawowego określonego w art. 36c. Winny one być interpretowane szerzej, czy w istocie nie naruszają rażąco interesów konsumenta jako słabszej strony umowy kredytu, czy pożyczki zawieranej z profesjonalistą, zawodowo trudniącym się udzielaniem pożyczek. Opłaty prowizyjne bowiem muszą mieć wytłumaczenie i oparcie w rzeczywiście poniesionych przez kredytodawcę kosztów w związku z udzieleniem pożyczki, zawyżenie tych kosztów może bowiem naruszać dobre obyczaje. Sądy powinny więc badać czy umowa nie kształtuje praw konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, zasadami współżycia społecznego oraz to, czy konsument miał w istocie wpływ na kształt umowy.
Warto też przytoczyć wyrok Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 30 czerwca 2020 r., sygn. akt II Ca 1020/19 gdzie przyjęto, iż świadczeniami głównymi z tytułu umowy pożyczki są kwota pożyczki i odsetki. Mylą się więc kredytodawcy twierdzący, iż jednym z głównych świadczeń stron jest zastrzeżenie opłat prowizyjnych. Kwota pożyczki powinna być bowiem interpretowana jako ilość pieniężna faktycznie udostępniona kredytobiorcy. W przytoczonym wyroku Sąd również zajął stanowisko, iż nawet ustawowe ograniczenie pozaodsetkowych kosztów kredytu nie odbiera sądowi możliwości dokonania oceny, czy postanowienie umowne określające obowiązek zapłaty każdego ze składników tych kosztów nie stanowi klauzuli abuzywnej w rozumieniu art. 3851 § 1 k.c.
Podsumowanie – maksymalne pozaodsetkowe koszty kredytu a abuzywność postanowień umownych
Podsumowując, uznać należy że regulacje wynikające z art. 36a nie powinny być rozpatrywać w oderwaniu od przepisów o abuzywności postanowień umownych z art. 3851 k.c. Nieuprawnione jest przyjęcie iż pozorna zgodność pozaodsetkowych kosztów kredytu wyłącza badanie ich pod kątem abuzwyności. Częste są bowiem sytuacje, gdzie nałożone przez kredytodawcę kwoty, choć w praktyce nie naruszając limitu ustawowego w istocie stoją w oczywistej sprzeczności z dobrymi obyczajami i zasadami współżycia społecznego, w rażący sposób naruszając równowagę kontraktową stron i słabszą pozycję partnera będącego konsumentem.
